Farsamada Caawinta ah iyo Iskuulada

Farsamada Caawinta ah (AT) waa aalad ama adeegyo ka caawiya ardayda naafadaha ah kor u qaadida, joogtayta iyo hagaajinta awoodooda wax qabsi. 

Kolka ay noqoto AT iyo ardayda naafada ah, waxaa jira nidaamyo iskuulka iyo qoysasku ay u baahan yihiin inay ogaadaan. 

Aalada AT waa wixii shay, qalab ama hab ah oo loo isticmaalo inay kor u qaado, joogtayso ama hagaajiso wax qabsiga ardayga naafada ah.

Tusaalooyinka aaladaha AT ah waxaa ku jira:

• Kumbuyuutaro iyo aalado khaas ah
• Aalado waxa xiriirka bila oo ay ku jiraan  kumbiyuutarada yar yar
• Iswiijyo badan
• Buugaaga cajalad ku duuban iyo qaabab kale
• Qalab wax lagu maqlo
• Aalado istaag iyo talaabsi barid   
• Qalab gaadiid oo gaar ah sida basas, wiishash iyo jaran-jaro

Iskuulada khasab kuma aha inay bixiyaan AT jirka la geliyo.

Adeega AT waa wixii adeeg ah ee si toos ah u caawiya helida ama isticmaalka aalada AT ga. Tuslaale ahaan:

• qiimeynta si loo ogaado AT ga ku haboon in la isticmaalo
• gadashada, kiraysiga, isticmaalka, ama hagaajinta AT ga
• tababarida ardayga, shaqaalaha, ama cidii kale ee ku lug leh barnaamijka waxbarida ardayga sida qolayaha loo shaqeeyo

Gudoonada waxbarashada waa khasab inay siiyaan ardayda naafada ah Waxbarasho Lacag La’aan ah oo Quman (FAPE). Taa macnaheedu waa hadii arday naafo ahi uu u baahan yahay AT si uu u helo warbarasho quman, iskuulku kolkaa waa khasab inuu u diyaaro aalada AT ga ardaygaa.

Waxaa jira 3 sharci oo waaweyn oo ardayda naafada ah xaq u siiya inay ku isticmaalaan aalada AT ga iskuulada dowlada:

1. Sharciga [Individuals with Disabilities Education Improvement Act (IDEA)]. Sharciga IDEA, waxa uu dhigayaa in iskuuladu siiyaan ardayda waxbarashada gaarka ah iyo adeegyada la xiriira. Iskuulku waa inuu siiyo AT ardayda hadii loogu baaho AT si uu adaygu ugu faa’iidaysto barnaamijyada waxbarasho. Ardayda ku jirta adeegyada waxbarashada gaarka ah waxa ay ku helaan iskuulada AT ga ugu weyn ee la heli karo.
    
2. Sharciga (Section 504 of the Rehabilitation Act). Tani waxa ay mamnuucdaa takoorka ardayda naafada ah ee hesha waxbarashada gaarka ah iyo mida caadiga ah. AT waxaa dhici karta in laga rabo inay ku “dadaalaan gacan qabad” sida uu qabo qorshaha 504. Ku dadaalka gacan qabadku waa marka uu iskuulku ku sameeyo wax bedelaad ah dhismaha ama sharciyada si kolkaa ardayda naafada ahi ay si sinaan ah ugu helaan waxbarasho.  
3. [Americans with Disabilities Act (ADA)]. Iskuulku waa khasab inuu siiyo gacan qabad macquul ah ardayda naafada ah uuna siiyo aalado iyo adeegyo si kolkaa ay dadka ula hadlaan. Kuwaasi waa waxyaabaha sida: turjubaano, cajalado, ama far waaweyn oo daabacan.

Ka hor inta ardaygu uusan helin adeegyada waxbarashada gaarka ah, waxa la sameeyaa qiimeyn si loo ogaado in ardaygu xaq u leeyahay adeegyadaa iyo in kale. Qiimeyntu sidoo kale waxa ay cadeysaa baahida waxbarasho ee ardayga.

Qiimeynta waxaa sameeya koox ka socota iskuulka. Waalidka iyo ardayguna waxa ay qayb ka yihiin kooxdaa. Kooxdu waxa ay abuurtaa Qorshe Waxbarid Gaar ah [Individual Education Program (IEP)]. Ardayda ka yar 3 da sanno, IEP gooda waxaa loogu yeeraa [Individual Family Service Plan (IFSP)]. IEP waxa uu qoraa baahida gaarka ah ee ardayga, hadafyada iyo ujeedooyinka ka caawin doona ardayga inuu horukac sameeyo, gacan qabadka, adeegyada la xiriira iyo gargaarada iyo adeegyada kale ee kabida ah.

Arday walba oo hela waxbarashada gaarka, kooxda IEP waa khasab inay tix-geliso in ardaygu u baahan yahay aaladaha iyo adeegyada AT ga iyo in kale.  

Kooxda IEP ga ayaa go’aansata AT ga ardaygu u baahan yahay. Hadii kooxdu ay qabto su’aalo ku saabsan nooca AT ga ah ee loo baahan yahay, waxa ay sameyn karaan qiimeyn kale. Qiimeynta ku saabsan AT ga waxaa la sameyn karaa xilliga la sameynayo qiimeynta hore ee adeegyada waxbarashada gaarka ah ama waxaa la sameyn karaa mar dambe hadii uu ardaygu u baahdo. Kooxda ayaa go’aansata cida qiimeynta sameynaysa. Hadii iskuulku uusan lahayn shaqaale sameyn kara, iskuulku waa inuu qortaa qof waayo-aragnimo u leh arrimahaa oo iskuul kale ama hay’ad gaar ah u shaqeeya. Wax kharash ah waa inaysan waalidka ka gelin.

Haa. Ardaygii iminka isticmaala AT waa uu isticmaali karaa AT xilliga qiimeynta ama imtixaamida. Tusaale ahaan, ardaygii isticmaala aaladaha lagu wada hadlo ama qalin qabsiga waa khasab inuu helaa aaladahaa xilliga imtixaanka.

Qiimeynta waa khasab in lagu soo sameeyo muddo 30 cisho gudaheed.

Hadii aadan ogolayn qiimeynta uu iskuulku soo sameeyo, waxa aad cosdan kartaa qiimeyn kale oo dibada ah. Iskuuku waa inuu bixiyaa kharashka qiimeyntaa. Codsigan waa in isagoo qoran loo soo gudbiyaa kiis maamulaha ama wakiilka waxbarashada ee kooxda. Hadii iskuulku uu diido inuu sameeyo qiimeyn dibada ah, waa inay bilaabaan dacwo dhageysi si ay u cadeeyaan in qiimeyntu ay sax ahayd ayna dhameystirnayd.

Waalidku waa ay bixin karaa kharashka qiimeyn dibada ah oo uu soo sameeyo qofka madax-banaan. Kooxda IEP waa khasab inay tix-geliso talooyinka qiimeynta dibada ah. Laakiin iskuulka khasab kuma aha inuu raaco talooyinkaas hadii aysan kooxda IEP du ogolaan aynana ku darin IEP.

Dhamaan ardayda hesha waxbarashada gaarka ah, kooxda IEP gu waa inay eegto in ardaygu u baahan yahay aaladaha iyo adeegyada AT ga iyo in kale. Waxaa jira dhowr qaybood oo IEP ah oo ay dhici karto inay ku jiraan AT sida:

• Hadafyada sannadkii la higsanayo
• Dulucda muddada gaaban
• Liiska kaabayaasha gargaarada iyo adeeygada
• Liiska adeegyada la xiriira baahida ardayga

Hadii AT loogu baahdo si ardaygu ugu faa’iidaysto waxbarashada gaarka ah, iskuulku waa khasab inuu ardayga siiyo iyadoon ardayga ama qoyskiisa aan wax kharash ah uga bixin. Iskuulku waxaa dhici karta inay ka qaado khidmad ardayga naafada ah hadii khidmadaasi tahay mid DHAMAAN ardayga oo dhan laga qaado sida khidmada isticmaalka kumbuyuutarada.  

Iskuulku waa isticmaali karaa ilo kale laakiin shuruudu waa in aysan bixin ardayga ama qoysku. Ilaha kalee ee kharashka bixin kara waxaa ku  jira:

• Kaarka Caafimaadka (Medical Assistance)
• Kaar caafimaad oo arydagu gaar u ah
• Adeegyada Tababarka iyo Gacan-qabadka
• Adeegyada dowlada ee dadka indhaha la’ la siiyo
• Khayraadyo gaar ah oo beeli bixiso iyo kuwa ay bixiyaan hay’adaha sama-falka

Iskuuladu waa inay waydiistaan waaldika ogolaansho si u isticmaalaan kaarka caafimaad (health insurance).

Ogow: Isticmaalka kaar caafimaadku waxa uu keeni karaa korhid lacagta kaarka ee bil walba la bixiyo. Waalidku waa ay diidi karaa in iskuulku uu isticmaalo kaarkooda caafimaad.

Hadii kooxda IEP go’aansato in ardaygu uu u baahan yahay AT, iskuulku waa khasab inuu siiyo ardayga aalada iyo adeegyada AT ah xataa hadii xaalada dhaqaale ee iskuulku ay liidato.

Maya. Kaliya uun kooxda IEP da ayaa bedeli karta IEP ga. Maamule ama gudoonka waxbarashadu ma bedeli karaan IEP ga. Iskuulku waa inuu dhaqan geliyo IEP ga xataa hadii uu diidan yahay.

Intii suurta gal ah, ardayda hesha waxbarashada gaarka ah waa inay wax la bartaan ardayda kale ee aan naafada ahayn. Hadii AT loo isticmaali karo inuu ka caawiyo ardayga inuu wax ku barta fasalka caadiga ah, iskuulku waa inuu ku siiyaa AT fasalka caadiga ah dhexdiisa.

Haa, laakiin waa in lagu qoraa IEP. Waa inay jiraan sababo waxbarasho si aalada guriga loogu qaato.

Iskuulku waa inuu u hogaansamo IEP. IEP waa inuu sheegaa meesha iyo goorta uu ardaygu isticmaali karo AT. Iskuulku ma diidi karo mana xadiddi karo isticmaalka aaladaha caawiya wax-qabsiga ardayga.  

Hadii iskuulku uu aalad u qaado sida kuwa lagu socdo, wax lagu maqlo si uu uga hor taggo waxyeelo soo gaarta qof ama aalada, waa in lagu soo celiyaa ardayga sida si ugu dhaqsaha badan.

Iskuulku waa khasab inay siiyaan AT ardayda naafada ah ee iskuulka laga fariisyey ama laga eryey ee ugu baahan AT ga si ay u helaan Waxbarshada Dowlada ee Lacag La’aanta ah (FAPE).

Hadii iskuulku leeyahay aalada ardayga naafada ahina uu u wareego iskuul kale, iskuulka cusub waxaa dhici karta inuu ka gato iskuulkii hore aalada. Laakiin iskuulka cusub khasab kuma aha inuu gato hadii aalada ay u isticmaali karaan arday kale.

Hadii ardaygu uu gelayo shaqo ama barnaamij waxbarasho oo ka dambeeya dugsiga sare, Waaxda Shaqooyinka iyo Horumarinta Dhaqaalaha (DEED) ayaa ka gadan karta aalada iskuulka. Ardaygu waa khasab inuu ka helayo adeegyo tababar farsamo gacanta ah hay’ada la yiraa (DEED) aaladana waa in ay la mid tahay mida ku jirta qorshaha tababarka ee ardaygu uu la gaaray hay’ada (DEED).

Hadii aadan ogolayn qorshaha IEP ga ah ee lagu taliyey ama qiimeynta ama hadii uu iskuulku diido inuu bixiyo aalada AT ga ama adeegyada, waa inaad marka hore tartiib ula falanqeysaa arrinta kooxda IEP ama shaqaalaha iskuulka. Hadii aadan wali ku raacsanayn waxa aad codsan kartaa mid kasta oo ka mid ah kuwan soo socda:

• Qiimeyn madax-baan (eeg bogga 3)
• Shir dhex-dhexaadin ah
• Waa-waan
• Kulan kooxda IEP lala yeesho, ama
• Dacwo maxkamadeed dhageysi

Waxaad kaloo ka xareysan kartaa ashtako Waaxda Waxbarashada ee Minnesota [Minnesota Department of Education (MDE)].

Waxaad xaq u leedayah inaad la kulanto shaqaalaha iskuulka hadii aad diidan tahay IEP ga lagu taliyey. Iskuulku waa khasab inuu ugu yabooho shir dhex-dhexaadin ah hadii waalidku uu diido IEP ga.  

Waxaad kaloo qoraal ahaan uga codsan kartaa shirka maamulaha kiiska ama wakiilka kooxda ee gudoonka. Shirka dhex-dhexaadinta ah waa in la qabtaa 10 cisho gudahood laguna qabtaa goob iyo waqti ay isku raaceen waalidka iyo iskuulkuba.

5 cisho gudahood kolka shirka ugu dambeeya ee dhex-dhexaadinta ah la qabto, iskuulku waa khasab inuu siiyo wareegto qoran waana in IEP ga la so jeediyaa uu sheegaa waxa iskuulku u damacsan yahay inuu sameeyo.

Waxa aad codsan kartaa waan-waan in lala sameeyo hay’ada Adeegyada Waan-waanta Waxbarashada Gaarka ah ee Minnesota (Minnesota Special Education Mediation Services). Arrintan wa kharash ahi uga bixi maayo waalidka. Dhex-dhexaadiye tababaran ayaa isku dayaya inuu ka caawiyo qoyska iyo iskuulka inay ka wada shaqeeyaan wixii khilaafaad ah ee dhex yaal iyo sidii ay go’aan fiican ugu gaari lahaayeen ardayga.  

Adiga iyo iskuulkuna waa khasab inaad ogoshihiin dhex-dhexaadinta. La xiriir agaasimaha waxbarashada gaarka ee deegaankaaga si aad u codsato dhex-dhexaadin.  

Hadii aad qabto wax su’aalo ah oo ku saabsan dhex-dhexaadinta, wac hay’ada la yiraa (Alternative Dispute Resolution Services coordinator ee MDE): (651) 582-8518.

Kulanka kooxda IEP da lala yeeshaa waa kulan ay kooxda IEP du la yeelato qof dhex-dhexaad ah (dhex-dhexaad) oo isku daya inuu ka caawiyo kooxdu inay ka wada hadasho ayna qaabeyso IEP. Dhex-dhexaadiyahu ma aha go’aan gaare. Adiga ama iskuulka ayaa codsan kara in la qabto kulan IEP ah oo dhex-dhexaadiye ku jiro.

Kulanka waa in la qabtaa waqti cid walbaa ogoshahay waana in lagu qabtaa goob cid walbaa ogolaatay. Waa uu ku soo raaci karaa taakuleeye ama qof kale kulanka.

Hadii aad qabto wax su’aalo ah oo ku saabsan kulanka lala yeesho kooxdda IEP ga, wac xiriiriyaha hay’ada (Alternative Dispute Resolution Services coordinator ee MDE): 651-582-8518.

Hadii kuwaa oo dhami ay xalin waayaan khilaafka, waxa aad xareysan kartaa ashtako.

Ashtakooyinka

Adiga, ama cidii kale oo danaynaysaa ayaa ka xareysan karo askhtako hay’ada the MDE. Waxa aad xareysan kartaa ashtako hadii:  

• Iskuulku uu ku xad-gudbo sharci gobolku ama mid dowlada dhexe leedahay.
• Uu jiro is-af-garanwaa u dhaxeeya waalidka iyo iskuulka oo ku saabsan adeegyada ardaygu helo. Taa waxaa ku jiri kara kolka iskuulku uusan u siin bixin aaladaha AT ga sida ay ugu qoran yihiin qorshaha IEP ga.

Ashtakooyinka waxaa in lagu soo xareeyaa 1 sanno gudaheed. Hay’ada MDE du waxa ay eegtaa ashtakooyinka waxa ayna go’aan uga gaartaa 60 cisho gudahood.  

• Guji Students and Families
• Guji Programs and Initiatives
• Guji Special Education
• Guji Conflicts in Special Education
• Guji Special Education Complaints

Ku soo hagaaji ama faaxsi ugu soo dir foomka la soo buuxiyey ciwaanka ah:

Minnesota Department of Education 

Special Education Dispute Resolution Supervisor  

Division of Compliance and Assistance  

400 NE Stinson Blvd. 

Minneapolis, MN 55413  

651-582-8725 (Faaxsi)

Waa khasab inaad koobi laga siiso ashtakadaada iskuulka ama hay’ada waxbarashada dowlada ee u adeegaysa ilmahaaga kolka aad ashatakadaada ka xareynayso hay’ada MDE.

Dacwad Dhageysiga

Dacwo dhageysigu waxa uu caawiyaa xalinta khilaafaadka ku saabsan cadeynta, qiimeynta, meeleynta ama qaybaha (FAPE), oo ay ku jiraan khilaafaadka la xiriira aalada AT.

Waana fursad aad ku soo bandhigi karto daliilo aadna su’aalo imtixaan ah ku waydiin karto mas’uuliyiinta iskuulka. Waxaana qabta dacwada dhageysigeeda mas’uul madax-banaan. Mas’uulkaasi waa inuu soo saaro xukun qoran oo ku saabsan xaqaa’iqa jira. Dhageysiga dacwooyinka caynkaan ahi waa kuna sharci ah oo nidaamka sharciga la raaco kolka la qaadayo.

Khasab ma aha inaad qareen tahay, laakiin, waa fikrad fiican inaad la hadasho qareen ka hor dhageysiga dacwada.

Waxa ku jirta akhbaar dheeraad ah oo ku saabsan waxbarashada gaarka ah shabakada www.LawHelpMN.org. (kaliya af ingiriisi)

• Guji Disability
• Guji Special Education

Shabakada MDE waxay kaloo haysaa akhbaar dheeraad ah. Go to: http://education.state.mn.us. (kaliya af ingiriisi)

• Guji Students and Families
• Guji Programs and Initiatives
• Guji Special Education